Karbon İçeriği
304 ve 316 gibi genel östenitik paslanmaz çelikler de, “L” ve “H” olarak bilinen kontrollü düşük ve yüksek karbon içeriğiyle üretilirler. Düşük karbon veya “L” kaliteler paslanmaz çeliğin yüksek sıcaklıklardaki hassasiyet seviyesini azaltmak ve korozyon oranını azaltmak için veya önlemek için kullanılırlar. Kaynaklama veya özel uygulamalarda karşılaşılan problemli sıcaklık aralığı 450 – 850 ºC arasıdır. “L” kaliteler genelde, 5 mm ‘nin üzerindeki yassı mamul kalın malzemeler şeklinde bulunur.
Yüksek karbon, “H” kaliteleri daha yüksek mukavemet gerektiren uygulamalarda kullanılır. “L” ve “H” kalitelerinin birbirinin yerine kullanımı sıkça karşılaşılan bir durumdur.
“L” Kaliteler Nelerdir ve Nerelerde Kullanılır?
“L” kaliteler, orta ve büyük derecedeki malzemelerin kaynağı da dâhil olmak üzere yüksek sıcaklık uygulamasının olduğu yerlerde kullanılır. Düşük karbon, korozyona müsait ortamlardaki tanelerarası korozyona neden olabilecek tanelerarası karbür çökelmesini (sıkça ?hassasiyet? olarak bahsedilir) engelleyici veya geciktirici yollardan biridir. 450 – 850 ºC sıcaklık aralığında karbürlerin çökelmesinin bir kuluçka dönemi vardır. Çökelmenin oluşabilmesi için gerekli zaman büyük oranda karbon içeriğine bağlı olduğundan dolayı düşük karbon içeriği bu problem karşısında dayanımı artırır. Uygulamaları nedeniyle “L” kaliteler, plaka, saç, boru ve sıkça yuvarlak çubuk olarak bulunur. Yüksek sıcaklık uygulamasının veya ağır kaynak ihtiyacının olmadığı durumlarda, “L” kaliteler genelde diğerleriyle özdeştirler.
“H” Kaliteler Nelerdir ve Nerelerde Kullanılır?
“H” Kaliteler standart kalitelerin yüksek karbonlu sürümleridir ve özellikle yüksek sıcaklıklarda (genelde 500 ºC ‘nin üzerinde) artırılmış mukavemete sahiptirler. Uzun dönem uygulanan yüklerle oluşan “sürünme mukavemeti” değerleri yüksektir. “H” kaliteler esas olarak plaka ve boru olarak üretilirler. Genelde uygulandığı kaliteler 304H ve 316H ‘in yanında, ASTM A240/A240M ‘de tanımlandığı gibi 309, 310, 321, 347 ve 348 ‘in yüksek karbonlu sürümlerinde de bulunur. Bu kaliteler, eğer 450 – 850 ºC sıcaklık aralığında tutulurlarsa “hassasiyet” olarak nitelendirilen karbür çökelmesinden çok etkilenirler. “Hassasiyet” problemi oluşursa, normal sıcaklıktaki süneklikleri ve toklukları düşer ve korozyon dayanımları önemli ölçüde kaybolur.
Bu İki Sürüm Arasındaki Fark Nedir?
1. 304 ve 304L kalitelerin bileşenleri karbon içeriği haricinde eşdeğerdir. Teorik olarak 304L kalitede nikel içeriğine maksimum %12 ‘ye kadar izin verilirken, bu oran standart 304 kalitede maksimum %10,5 dir. Fakat nikel fiyatlarındaki yüksek seyir nedeniyle genelde nikel bu iki kalite içinde alt limit olan minimum %8,5 oranında kullanılır. Her iki kalitede de karbon alt limiti tanımlanmamıştır. %0,02 karbon içerikli bir malzeme hem 304 kalitenin hem de 304L kalitenin gerekliliklerine uygundur.
2. 304H kalite karbon içeriğinin %0,04 – 0,10 olarak sınırlandırılması haricinde (karbon içeriğinin minimum tanımlamasına dikkat ediniz) ve 304H kalitenin nitrojen içeriğinde standart ve “L” kalitelerde olduğu gibi %0,1 maksimum limiti olmaması haricinde standart 304 kalitenin kimyasal bileşenlerinden farkı yoktur. Bunlara ilaveten, tüm östenitik “H” kaliteler ASTM tane genişliği olarak minimum No:7 veya daha büyük tane genişliğine sahip olmaları gerekmektedir.
3. 316, 316L ve 316H kaliteleri arasındaki ilişki de 304 kalitede olduğu gibidir. Bu kaliteler arasında sadece karbon içeriği, nitrojen içeriği ve tane büyüklüğü konusunda sınırlamalar vardır. Tablo:1 ‘de ASTM A240/A240M ‘den alınan kalitelerin karbon içeriklerini görebilirsiniz. Özellikle boru ve tüp şartnameleri gibi diğer bazı ürün şartnamelerinde 304L ve 316L için karbon üst limit sınırlaması maksimum %0,035 veya %0,040 ‘dır. Şartnamelerin diğer özellikleri aynıdır.
|
Tablo 1: Karbon İçeriği Şartname Farkları (ASTM A240/A240M)
|
|
Kalite
|
UNS Numarası
|
Tanımlanan Karbon İçeriği (%)
|
|
304
|
S30400
|
Maksi. 0,080
|
|
304L
|
S30403
|
Maksi. 0,030
|
|
304H
|
S30409
|
0,040 – 0,100
|
|
316
|
S31600
|
Maksi. 0,080
|
|
316L
|
S31603
|
Maksi. 0,030
|
|
316H
|
S31609
|
0,040 – 0,100
|
4. Tablo 2 ‘de ASTM A240/A240M ‘den alınmış mekanik özelliklerinin şartnamesini bulabilirsiniz. Pratik olarak, çelik haddecileri genelde “L” kalite üretimlerinin standart kalite gerekliliklerini karşılayacak şekilde üretmeye özen gösterir. Örneğin, tüm 304L kalitelerin kopma ve akma mukavemeti değerleri 205 ve 515 MPa ‘ın üzerinde olur. Böylece standart ve “L” kalite gerekliliklerinin her ikisini de karşılayan geniş bir piyasaya hitap eden malzemeler üretirler.
|
Tablo 2: Mekanik Özellikler Şartname Farkları (ASTM A240/A240M)
|
|
Kalite
|
UNS No
|
Kopma Mukavemeti mini. (MPa)
|
Akma Mukavemeti mini. (MPa)
|
Uzama mini. (%)
|
Sertlik Brinell maksi. (HRB)
|
Sertlik Rockwell (HB) maksi.
|
|
304
|
S30400
|
515
|
205
|
40
|
201
|
92
|
|
304L
|
S30403
|
485
|
170
|
40
|
201
|
92
|
|
304H
|
S30409
|
515
|
205
|
40
|
201
|
92
|
|
316
|
S31600
|
515
|
205
|
40
|
217
|
95
|
|
316L
|
S31603
|
485
|
170
|
40
|
217
|
95
|
|
316H
|
S31609
|
515
|
205
|
40
|
217
|
95
|
5. Standart, “L” ve “H” kaliteler için ölçü ve diğer gereklilikleri aynıdır.
6. Basınç kabı şartnamesi ve boru basıncı şartnamesi gibi şartnameler her bir kalite için yüksek sıcaklıklarda çalışılabilir basınç aralığı sınırı getirmektedir. Bu şartnameler “L” kalitelerin 425 ºC üzerindeki yüksek sıcaklıklarda kullanımına izin vermemektedir. Ayrıca bu şartnameler 550 ºC üzerindeki sıcaklıklardaki kullanımında en az %0,040 karbon içermesi şeklinde sınırlama getirmektedir. Bu nedenle, bu şartnameler “L” olup olmamasına bakmaksızın %0,020 karbon içeren 304 ve 316 kalitelerin bu uygulamalarda kullanımına izin vermemektedir. Standart ve “L” kaliteler şartnamelerde belirtilen kimyasal bileşen ve mekanik özelliklerine uyduğu sürece oda sıcaklığından “L” kalitelerin sınırlı sıcaklığına kadar olan aralıkta kullanılabilir.
7. Basınçlı kap şartnamesi “H” kalitelere, istenilen mukavemet değerlerine uyduğu sürece standart kalitelerle birlikte kullanılmasına izin vermektedir.
Alternatif Kalite Kullanımı:
Şartların gerektirdiği durumlarda standart, “L” ve “H” kaliteler birbirlerinin yerine kullanılabilirler. Bu durum aşağıda belirtilen şartlara bağlıdır:
a) “L” kaliteler mekanik özelliklerinin uyması halinde ve yüksek sıcaklık mukavemeti gerektirmeyen uygulamalarda standart kalitelerin yerini alabilir. “L” kaliteler genelde standart kalitelerin gerekliliklerini karşılarlar. Fakat üretici sertifikası her bir özellik için titizlikle kontrol edilmeli ve uygunluğu teyit edilmelidir. Üreticilerin standart kalite siparişine karşı “L” kalite üretmesi veya vermesi çok sık karşılaşılan bir durumdur. Pratikte şartnamelerine uygun bir kullanım olduğu ve parça üreticisi ve son kullanıcının problem yaşamadığı sürece herhangibir problem olmayacaktır.
b) Standart kaliteler, karbon içerikleri “L” kalitelerin karbon içeriği sınırlamasına uyduğu sürece “L” kalite olarak kullanılabilirler.
c) Özellikle plaka, saç, boru ve çubuklarda çift sertifikalı ürün olması gün geçtikçe artan bir uygulamadır. Bu malzemeler 304/304L veya 316/316L kalitelere tam olarak uymaktadır. Çift sertifikalı ürünlerin kullanımı “L” kaliteler için kullanılırken, “H” kaliteler için böyle bir uygulama söz konusu değildir. Eğer bir uygulama “H” kalite gerektiriyorsa, bunun sipariş aşamasında özellikle belirtilmesi gerekir. Standart kaliteler de, karbon içeriği “H” kalitelerin gerekliliklerine uyduğu sürece, “H” kaliteler yerine kullanılabilirler. Mikroyapı tane büyüklüğü belki de fazladan yapılacak muayenelerle karşılanabilir. Malzeme ve sertifikası “standart” olarak belirtmesi gerekir, aksi takdirde bu malzeme “H” kalite olarak üretilmiştir. Test sertifikasının detayları kalitenin gerekliliklerine uyacaktır.
d) “H” kaliteler karbon içerikleri %0,080 ‘i geçmediği ve nitrojen içerikleri maksimum %0,10 olduğu sürece standart kaliteler olarak kullanılabilir. Genelde bunu karşılar, fakat yine de sertifikasının kontrol edilmesi gerekir.